Chapter 15: धातुरूपाणि
7th StandardSanskrit
Chapter Summary
धातुरूपाणि - Chapter Summary
# लकाराः (क्रियापदानां रूपाणि)
## Overview
This chapter introduces the concept of **लकाराः** (verb tenses and moods) in Sanskrit grammar. It explains how roots (धातवः) are modified to form verb conjugations using various **लकाराः** – indicating present, past, future, imperative, and optative forms. The forms are categorized under **परस्मैपदी**, **आत्मनेपदी**, and **उभयपदी** verb classes. The chapter also gives a brief introduction to **सन्धि** (Sandhi rules of sound transformation).
## Key Topics Covered
### 1. धातवः और लकाराः का परिचय (Introduction to Roots and Verb Forms)
- संस्कृत भाषा में लगभग 2000 धातुएँ होती हैं।
- लकारों से तात्पर्य है धातु से बने समयानुसार रूप जैसे – वर्तमान (present), भूत (past), भविष्यत् (future), आज्ञार्थ (imperative) आदि।
- तीन प्रकार के धातु:
1. परस्मैपदी (used with others),
2. आत्मनेपदी (used for self),
3. उभयपदी (used for both).
---
### 2. लट् लकार (Present Tense Forms)
#### (क) परस्मैपदी धातु उदाहरण – **पठ्** (to read)
| पुरुष | एकवचन | द्विवचन | बहुवचन |
|-------|--------|----------|----------|
| प्रथमा | पठति | पठतः | पठन्ति |
| मध्यम | पठसि | पठथः | पठथ |
| उत्तम | पठामि | पठावः | पठामः |
#### (ख) आत्मनेपदी धातु उदाहरण – **भाष्** (to speak)
| पुरुष | एकवचन | द्विवचन | बहुवचन |
|-------|--------|----------|----------|
| प्रथमा | भाषते | भाषेते | भाषन्ते |
| मध्यम | भाषसे | भाषेथे | भाषध्वे |
| उत्तम | भाषे | भाषावहे | भाषामहे |
---
### 3. लृट् लकार (Future Tense Forms)
#### परस्मैपदी उदाहरण – **पठ्**, **लिख्**
- पठिष्यति, पठिष्यतः, पठिष्यन्ति
- लिखिष्यति, लिखिष्यतः, लिखिष्यन्ति
#### आत्मनेपदी उदाहरण – **भाष्**, **यत्**
- भाषिष्यते, भाषिष्येते, भाषिष्यन्ते
- यतिष्यते, यतिष्येते, यतिष्यन्ते
---
### 4. लङ् लकार (Past Tense Forms)
#### परस्मैपदी उदाहरण – **पठ्**, **लिख्**
- अपठत्, अपठताम्, अपठन्
- अनलिखत्, अनलिखताम्, अनलिखन्
#### आत्मनेपदी उदाहरण – **भाष्**, **क्रीड्**
- अभाषत, अभाषेताम्, अभाषन्त
- अक्रीडत, अक्रीडेताम्, अक्रीडन्त
---
### 5. लोट् लकार (Imperative Mood – Command/Request)
#### परस्मैपदी उदाहरण – **पठ्**, **लिख्**
- पठतु, पठताम्, पठन्तु
- लिखतु, लिखताम्, लिखन्तु
#### आत्मनेपदी उदाहरण – **भाष्**, **क्रीड्**
- भाषताम्, भाषयन्तु
- क्रीडताम्, क्रीडन्तु
---
### 6. विधिलिङ् लकार (Optative Mood – Possibility/Desire)
#### परस्मैपदी उदाहरण – **पठ्**, **लिख्**
- पठेत्, पठेताम्, पठेयुः
- लिखेत्, लिखेताम्, लिखेयुः
#### आत्मनेपदी उदाहरण – **भाष्**, **क्रीड्**
- भाषेत, भाषेताम्, भाषेरन्
- क्रीडेत, क्रीडेताम्, क्रीडेयुः
---
### 7. संधिः (Introduction to Sandhi – Euphonic Combination)
- संधि शब्दों के मेल से ध्वनि परिवर्तन को कहते हैं।
- तीन प्रमुख प्रकार:
1. **स्वर सन्धि (Vowel Combination)**
2. **व्यञ्जन सन्धि (Consonant Combination)**
3. **विसर्ग सन्धि (Visarga Rules)**
#### स्वर संधि के उपभेद:
- दीर्घ संधि – अ + अ = आ, इ + इ = ई
- गुण संधि – अ + इ/ई = ए, अ + उ/ऊ = ओ
- वृद्धि संधि – अ + ए/ऐ = ऐ, अ + ओ/औ = औ
- यण सन्धि – इ, उ, ऋ, लृ के स्थान पर क्रमशः य्, व्, र्, ल्
---
```markdown
## New Terms and Simple Definitions
| Sanskrit Term (संस्कृत शब्द) | English Meaning | Simple Definition |
|------------------------------|------------------|--------------------|
| लकारः | Tense/Mood | The form of the verb used to express time or mood. |
| धातुः | Root | The base form of a verb in Sanskrit. |
| परस्मैपदी | Parasmaipadi | Verbs whose action is intended for someone else. |
| आत्मनेपदी | Atmanepadi | Verbs whose action is for the doer/self. |
| लट् लकार | Present tense | Verb form that shows current time. |
| लङ् लकार | Past tense | Verb form that shows past actions. |
| लृट् लकार | Future tense | Verb form that shows future actions. |
| लोट् लकार | Imperative mood | Verb form used to give commands or requests. |
| विधिलिङ् लकार | Optative mood | Verb form expressing wish, possibility or suggestion. |
| संधिः | Sandhi | Change of sound when letters/words combine. |
| दीर्घ सन्धिः | Long vowel rule | Combining same vowels to form longer vowels. |
| गुण सन्धिः | Guna change | Combining vowels with sound modification. |
| यण् सन्धिः | Yana rule | Replacing short vowels with semi-vowels when combined. |
---
## Keywords (Sanskrit + English)
- लकाराः (Lakāraḥ) – Verb Forms / Tense
- धातुः (Dhātuḥ) – Root
- लट् लकार (Laṭ Lakāra) – Present Tense
- लङ् लकार (Laṅ Lakāra) – Past Tense
- लृट् लकार (Lṛṭ Lakāra) – Future Tense
- लोट् लकार (Loṭ Lakāra) – Imperative
- विधिलिङ् (Vidhiliṅ) – Optative Mood
- परस्मैपदी (Parasmaipadi) – Active Voice Verb
- आत्मनेपदी (Ātmanepadi) – Middle Voice Verb
- संधिः (Sandhiḥ) – Sound Combination
- दीर्घ सन्धिः (Dīrgha Sandhiḥ) – Long Vowel Sandhi
- गुण सन्धिः (Guṇa Sandhiḥ) – Guna Rule
- यण् सन्धिः (Yaṇ Sandhiḥ) – Semi-vowel Transformation
---
## Practice Questions with Answers and Explanations
### 🟢 Easy (3)
1. **प्रश्न**: ‘पठ्’ धातोः लट् लकारे प्रथमपुरुष एकवचन रूपम् किम्?
**उत्तर**: पठति
**विवरण**: लट् लकारः वर्तमानकालः दर्शयति। पठति = He/She reads.
2. **प्रश्न**: ‘भाष्’ धातुः आत्मनेपदी अस्ति वा?
**उत्तर**: आम्, आत्मनेपदी
**विवरण**: भाष् आत्मन के लिए प्रयुक्त होता है जैसे – भाषते (He speaks).
3. **प्रश्न**: दीर्घ सन्धिः उदाहरणं किम्?
**उत्तर**: अ + अ = आ
**विवरण**: जब दो समान स्वर मिलते हैं, तब दीर्घ सन्धि होती है।
---
### 🟡 Medium (2)
4. **प्रश्न**: ‘लिख्’ धातोः लङ् लकारे प्रथमपुरुष द्विवचन रूपम् किम्?
**उत्तर**: अनलिखताम्
**विवरण**: लङ् लकार भूतकाल दर्शाता है। अनलिखताम् = They (two) wrote.
5. **प्रश्न**: गुण सन्धिः का नियम बताइए।
**उत्तर**: अ/आ + इ/ई = ए, अ/आ + उ/ऊ = ओ
**विवरण**: यह ध्वनि परिवर्तन की एक विधि है जहाँ स्वर का रूप बदला जाता है।
---
### 🔴 Difficult (3)
6. **प्रश्न**: ‘कृ’ धातोः लोट् लकारे प्रथमपुरुष बहुवचन रूपम् किम्?
**उत्तर**: कुर्वन्तु
**विवरण**: यह आज्ञार्थक (imperative) वाक्य के लिए प्रयुक्त होता है – “Let them do”.
7. **प्रश्न**: लृट् लकारे ‘भव’ धातोः प्रथमपुरुष एकवचन रूपम् किम्?
**उत्तर**: भविष्यति
**विवरण**: लृट् लकार भविष्यत् काल को सूचित करता है।
8. **प्रश्न**: ‘आसीत्’ शब्दः कस्य लकारस्य रूपम् अस्ति?
**उत्तर**: लङ् लकार
**विवरण**: आसीत् = He was; यह भूतकाल (past tense) दर्शाता है।
---
### ⚫ Very Difficult (2)
9. **प्रश्न**: विधिलिङ् लकारे ‘दद्’ धातोः प्रथमपुरुष बहुवचन रूपम् किम्?
**उत्तर**: दद्युः
**विवरण**: यह संभावना या इच्छा को दर्शाने वाला क्रिया रूप है।
10. **प्रश्न**: ‘जानीम’ पदं लकार रूपेण विश्लेषणं कुर्वन्तु।
**उत्तर**: लट् लकार, उत्तमपुरुष, बहुवचन, जान् धातु
**विवरण**: जानानम → जानीमः = We know
---
## Overview
This chapter introduces the concept of **लकाराः** (verb tenses and moods) in Sanskrit grammar. It explains how roots (धातवः) are modified to form verb conjugations using various **लकाराः** – indicating present, past, future, imperative, and optative forms. The forms are categorized under **परस्मैपदी**, **आत्मनेपदी**, and **उभयपदी** verb classes. The chapter also gives a brief introduction to **सन्धि** (Sandhi rules of sound transformation).
## Key Topics Covered
### 1. धातवः और लकाराः का परिचय (Introduction to Roots and Verb Forms)
- संस्कृत भाषा में लगभग 2000 धातुएँ होती हैं।
- लकारों से तात्पर्य है धातु से बने समयानुसार रूप जैसे – वर्तमान (present), भूत (past), भविष्यत् (future), आज्ञार्थ (imperative) आदि।
- तीन प्रकार के धातु:
1. परस्मैपदी (used with others),
2. आत्मनेपदी (used for self),
3. उभयपदी (used for both).
---
### 2. लट् लकार (Present Tense Forms)
#### (क) परस्मैपदी धातु उदाहरण – **पठ्** (to read)
| पुरुष | एकवचन | द्विवचन | बहुवचन |
|-------|--------|----------|----------|
| प्रथमा | पठति | पठतः | पठन्ति |
| मध्यम | पठसि | पठथः | पठथ |
| उत्तम | पठामि | पठावः | पठामः |
#### (ख) आत्मनेपदी धातु उदाहरण – **भाष्** (to speak)
| पुरुष | एकवचन | द्विवचन | बहुवचन |
|-------|--------|----------|----------|
| प्रथमा | भाषते | भाषेते | भाषन्ते |
| मध्यम | भाषसे | भाषेथे | भाषध्वे |
| उत्तम | भाषे | भाषावहे | भाषामहे |
---
### 3. लृट् लकार (Future Tense Forms)
#### परस्मैपदी उदाहरण – **पठ्**, **लिख्**
- पठिष्यति, पठिष्यतः, पठिष्यन्ति
- लिखिष्यति, लिखिष्यतः, लिखिष्यन्ति
#### आत्मनेपदी उदाहरण – **भाष्**, **यत्**
- भाषिष्यते, भाषिष्येते, भाषिष्यन्ते
- यतिष्यते, यतिष्येते, यतिष्यन्ते
---
### 4. लङ् लकार (Past Tense Forms)
#### परस्मैपदी उदाहरण – **पठ्**, **लिख्**
- अपठत्, अपठताम्, अपठन्
- अनलिखत्, अनलिखताम्, अनलिखन्
#### आत्मनेपदी उदाहरण – **भाष्**, **क्रीड्**
- अभाषत, अभाषेताम्, अभाषन्त
- अक्रीडत, अक्रीडेताम्, अक्रीडन्त
---
### 5. लोट् लकार (Imperative Mood – Command/Request)
#### परस्मैपदी उदाहरण – **पठ्**, **लिख्**
- पठतु, पठताम्, पठन्तु
- लिखतु, लिखताम्, लिखन्तु
#### आत्मनेपदी उदाहरण – **भाष्**, **क्रीड्**
- भाषताम्, भाषयन्तु
- क्रीडताम्, क्रीडन्तु
---
### 6. विधिलिङ् लकार (Optative Mood – Possibility/Desire)
#### परस्मैपदी उदाहरण – **पठ्**, **लिख्**
- पठेत्, पठेताम्, पठेयुः
- लिखेत्, लिखेताम्, लिखेयुः
#### आत्मनेपदी उदाहरण – **भाष्**, **क्रीड्**
- भाषेत, भाषेताम्, भाषेरन्
- क्रीडेत, क्रीडेताम्, क्रीडेयुः
---
### 7. संधिः (Introduction to Sandhi – Euphonic Combination)
- संधि शब्दों के मेल से ध्वनि परिवर्तन को कहते हैं।
- तीन प्रमुख प्रकार:
1. **स्वर सन्धि (Vowel Combination)**
2. **व्यञ्जन सन्धि (Consonant Combination)**
3. **विसर्ग सन्धि (Visarga Rules)**
#### स्वर संधि के उपभेद:
- दीर्घ संधि – अ + अ = आ, इ + इ = ई
- गुण संधि – अ + इ/ई = ए, अ + उ/ऊ = ओ
- वृद्धि संधि – अ + ए/ऐ = ऐ, अ + ओ/औ = औ
- यण सन्धि – इ, उ, ऋ, लृ के स्थान पर क्रमशः य्, व्, र्, ल्
---
```markdown
## New Terms and Simple Definitions
| Sanskrit Term (संस्कृत शब्द) | English Meaning | Simple Definition |
|------------------------------|------------------|--------------------|
| लकारः | Tense/Mood | The form of the verb used to express time or mood. |
| धातुः | Root | The base form of a verb in Sanskrit. |
| परस्मैपदी | Parasmaipadi | Verbs whose action is intended for someone else. |
| आत्मनेपदी | Atmanepadi | Verbs whose action is for the doer/self. |
| लट् लकार | Present tense | Verb form that shows current time. |
| लङ् लकार | Past tense | Verb form that shows past actions. |
| लृट् लकार | Future tense | Verb form that shows future actions. |
| लोट् लकार | Imperative mood | Verb form used to give commands or requests. |
| विधिलिङ् लकार | Optative mood | Verb form expressing wish, possibility or suggestion. |
| संधिः | Sandhi | Change of sound when letters/words combine. |
| दीर्घ सन्धिः | Long vowel rule | Combining same vowels to form longer vowels. |
| गुण सन्धिः | Guna change | Combining vowels with sound modification. |
| यण् सन्धिः | Yana rule | Replacing short vowels with semi-vowels when combined. |
---
## Keywords (Sanskrit + English)
- लकाराः (Lakāraḥ) – Verb Forms / Tense
- धातुः (Dhātuḥ) – Root
- लट् लकार (Laṭ Lakāra) – Present Tense
- लङ् लकार (Laṅ Lakāra) – Past Tense
- लृट् लकार (Lṛṭ Lakāra) – Future Tense
- लोट् लकार (Loṭ Lakāra) – Imperative
- विधिलिङ् (Vidhiliṅ) – Optative Mood
- परस्मैपदी (Parasmaipadi) – Active Voice Verb
- आत्मनेपदी (Ātmanepadi) – Middle Voice Verb
- संधिः (Sandhiḥ) – Sound Combination
- दीर्घ सन्धिः (Dīrgha Sandhiḥ) – Long Vowel Sandhi
- गुण सन्धिः (Guṇa Sandhiḥ) – Guna Rule
- यण् सन्धिः (Yaṇ Sandhiḥ) – Semi-vowel Transformation
---
## Practice Questions with Answers and Explanations
### 🟢 Easy (3)
1. **प्रश्न**: ‘पठ्’ धातोः लट् लकारे प्रथमपुरुष एकवचन रूपम् किम्?
**उत्तर**: पठति
**विवरण**: लट् लकारः वर्तमानकालः दर्शयति। पठति = He/She reads.
2. **प्रश्न**: ‘भाष्’ धातुः आत्मनेपदी अस्ति वा?
**उत्तर**: आम्, आत्मनेपदी
**विवरण**: भाष् आत्मन के लिए प्रयुक्त होता है जैसे – भाषते (He speaks).
3. **प्रश्न**: दीर्घ सन्धिः उदाहरणं किम्?
**उत्तर**: अ + अ = आ
**विवरण**: जब दो समान स्वर मिलते हैं, तब दीर्घ सन्धि होती है।
---
### 🟡 Medium (2)
4. **प्रश्न**: ‘लिख्’ धातोः लङ् लकारे प्रथमपुरुष द्विवचन रूपम् किम्?
**उत्तर**: अनलिखताम्
**विवरण**: लङ् लकार भूतकाल दर्शाता है। अनलिखताम् = They (two) wrote.
5. **प्रश्न**: गुण सन्धिः का नियम बताइए।
**उत्तर**: अ/आ + इ/ई = ए, अ/आ + उ/ऊ = ओ
**विवरण**: यह ध्वनि परिवर्तन की एक विधि है जहाँ स्वर का रूप बदला जाता है।
---
### 🔴 Difficult (3)
6. **प्रश्न**: ‘कृ’ धातोः लोट् लकारे प्रथमपुरुष बहुवचन रूपम् किम्?
**उत्तर**: कुर्वन्तु
**विवरण**: यह आज्ञार्थक (imperative) वाक्य के लिए प्रयुक्त होता है – “Let them do”.
7. **प्रश्न**: लृट् लकारे ‘भव’ धातोः प्रथमपुरुष एकवचन रूपम् किम्?
**उत्तर**: भविष्यति
**विवरण**: लृट् लकार भविष्यत् काल को सूचित करता है।
8. **प्रश्न**: ‘आसीत्’ शब्दः कस्य लकारस्य रूपम् अस्ति?
**उत्तर**: लङ् लकार
**विवरण**: आसीत् = He was; यह भूतकाल (past tense) दर्शाता है।
---
### ⚫ Very Difficult (2)
9. **प्रश्न**: विधिलिङ् लकारे ‘दद्’ धातोः प्रथमपुरुष बहुवचन रूपम् किम्?
**उत्तर**: दद्युः
**विवरण**: यह संभावना या इच्छा को दर्शाने वाला क्रिया रूप है।
10. **प्रश्न**: ‘जानीम’ पदं लकार रूपेण विश्लेषणं कुर्वन्तु।
**उत्तर**: लट् लकार, उत्तमपुरुष, बहुवचन, जान् धातु
**विवरण**: जानानम → जानीमः = We know
---
लकाराः (क्रियापदानां रूपाणि)
Overview
This chapter introduces the concept of लकाराः (verb tenses and moods) in Sanskrit grammar. It explains how roots (धातवः) are modified to form verb conjugations using various लकाराः – indicating present, past, future, imperative, and optative forms. The forms are categorized under परस्मैपदी, आत्मनेपदी, and उभयपदी verb classes. The chapter also gives a brief introduction to सन्धि (Sandhi rules of sound transformation).
Key Topics Covered
1. धातवः और लकाराः का परिचय (Introduction to Roots and Verb Forms)
- संस्कृत भाषा में लगभग 2000 धातुएँ होती हैं।
- लकारों से तात्पर्य है धातु से बने समयानुसार रूप जैसे – वर्तमान (present), भूत (past), भविष्यत् (future), आज्ञार्थ (imperative) आदि।
- तीन प्रकार के धातु:
- परस्मैपदी (used with others),
- आत्मनेपदी (used for self),
- उभयपदी (used for both).
2. लट् लकार (Present Tense Forms)
(क) परस्मैपदी धातु उदाहरण – पठ् (to read)
| पुरुष | एकवचन | द्विवचन | बहुवचन |
|---|---|---|---|
| प्रथमा | पठति | पठतः | पठन्ति |
| मध्यम | पठसि | पठथः | पठथ |
| उत्तम | पठामि | पठावः | पठामः |
(ख) आत्मनेपदी धातु उदाहरण – भाष् (to speak)
| पुरुष | एकवचन | द्विवचन | बहुवचन |
|---|---|---|---|
| प्रथमा | भाषते | भाषेते | भाषन्ते |
| मध्यम | भाषसे | भाषेथे | भाषध्वे |
| उत्तम | भाषे | भाषावहे | भाषामहे |
3. लृट् लकार (Future Tense Forms)
परस्मैपदी उदाहरण – पठ्, लिख्
- पठिष्यति, पठिष्यतः, पठिष्यन्ति
- लिखिष्यति, लिखिष्यतः, लिखिष्यन्ति
आत्मनेपदी उदाहरण – भाष्, यत्
- भाषिष्यते, भाषिष्येते, भाषिष्यन्ते
- यतिष्यते, यतिष्येते, यतिष्यन्ते
4. लङ् लकार (Past Tense Forms)
परस्मैपदी उदाहरण – पठ्, लिख्
- अपठत्, अपठताम्, अपठन्
- अनलिखत्, अनलिखताम्, अनलिखन्
आत्मनेपदी उदाहरण – भाष्, क्रीड्
- अभाषत, अभाषेताम्, अभाषन्त
- अक्रीडत, अक्रीडेताम्, अक्रीडन्त
5. लोट् लकार (Imperative Mood – Command/Request)
परस्मैपदी उदाहरण – पठ्, लिख्
- पठतु, पठताम्, पठन्तु
- लिखतु, लिखताम्, लिखन्तु
आत्मनेपदी उदाहरण – भाष्, क्रीड्
- भाषताम्, भाषयन्तु
- क्रीडताम्, क्रीडन्तु
6. विधिलिङ् लकार (Optative Mood – Possibility/Desire)
परस्मैपदी उदाहरण – पठ्, लिख्
- पठेत्, पठेताम्, पठेयुः
- लिखेत्, लिखेताम्, लिखेयुः
आत्मनेपदी उदाहरण – भाष्, क्रीड्
- भाषेत, भाषेताम्, भाषेरन्
- क्रीडेत, क्रीडेताम्, क्रीडेयुः
7. संधिः (Introduction to Sandhi – Euphonic Combination)
- संधि शब्दों के मेल से ध्वनि परिवर्तन को कहते हैं।
- तीन प्रमुख प्रकार:
- स्वर सन्धि (Vowel Combination)
- व्यञ्जन सन्धि (Consonant Combination)
- विसर्ग सन्धि (Visarga Rules)
स्वर संधि के उपभेद:
- दीर्घ संधि – अ + अ = आ, इ + इ = ई
- गुण संधि – अ + इ/ई = ए, अ + उ/ऊ = ओ
- वृद्धि संधि – अ + ए/ऐ = ऐ, अ + ओ/औ = औ
- यण सन्धि – इ, उ, ऋ, लृ के स्थान पर क्रमशः य्, व्, र्, ल्
## New Terms and Simple Definitions
| Sanskrit Term (संस्कृत शब्द) | English Meaning | Simple Definition |
|------------------------------|------------------|--------------------|
| लकारः | Tense/Mood | The form of the verb used to express time or mood. |
| धातुः | Root | The base form of a verb in Sanskrit. |
| परस्मैपदी | Parasmaipadi | Verbs whose action is intended for someone else. |
| आत्मनेपदी | Atmanepadi | Verbs whose action is for the doer/self. |
| लट् लकार | Present tense | Verb form that shows current time. |
| लङ् लकार | Past tense | Verb form that shows past actions. |
| लृट् लकार | Future tense | Verb form that shows future actions. |
| लोट् लकार | Imperative mood | Verb form used to give commands or requests. |
| विधिलिङ् लकार | Optative mood | Verb form expressing wish, possibility or suggestion. |
| संधिः | Sandhi | Change of sound when letters/words combine. |
| दीर्घ सन्धिः | Long vowel rule | Combining same vowels to form longer vowels. |
| गुण सन्धिः | Guna change | Combining vowels with sound modification. |
| यण् सन्धिः | Yana rule | Replacing short vowels with semi-vowels when combined. |
---
## Keywords (Sanskrit + English)
- लकाराः (Lakāraḥ) – Verb Forms / Tense
- धातुः (Dhātuḥ) – Root
- लट् लकार (Laṭ Lakāra) – Present Tense
- लङ् लकार (Laṅ Lakāra) – Past Tense
- लृट् लकार (Lṛṭ Lakāra) – Future Tense
- लोट् लकार (Loṭ Lakāra) – Imperative
- विधिलिङ् (Vidhiliṅ) – Optative Mood
- परस्मैपदी (Parasmaipadi) – Active Voice Verb
- आत्मनेपदी (Ātmanepadi) – Middle Voice Verb
- संधिः (Sandhiḥ) – Sound Combination
- दीर्घ सन्धिः (Dīrgha Sandhiḥ) – Long Vowel Sandhi
- गुण सन्धिः (Guṇa Sandhiḥ) – Guna Rule
- यण् सन्धिः (Yaṇ Sandhiḥ) – Semi-vowel Transformation
---
## Practice Questions with Answers and Explanations
### 🟢 Easy (3)
1. **प्रश्न**: ‘पठ्’ धातोः लट् लकारे प्रथमपुरुष एकवचन रूपम् किम्?
**उत्तर**: पठति
**विवरण**: लट् लकारः वर्तमानकालः दर्शयति। पठति = He/She reads.
2. **प्रश्न**: ‘भाष्’ धातुः आत्मनेपदी अस्ति वा?
**उत्तर**: आम्, आत्मनेपदी
**विवरण**: भाष् आत्मन के लिए प्रयुक्त होता है जैसे – भाषते (He speaks).
3. **प्रश्न**: दीर्घ सन्धिः उदाहरणं किम्?
**उत्तर**: अ + अ = आ
**विवरण**: जब दो समान स्वर मिलते हैं, तब दीर्घ सन्धि होती है।
---
### 🟡 Medium (2)
4. **प्रश्न**: ‘लिख्’ धातोः लङ् लकारे प्रथमपुरुष द्विवचन रूपम् किम्?
**उत्तर**: अनलिखताम्
**विवरण**: लङ् लकार भूतकाल दर्शाता है। अनलिखताम् = They (two) wrote.
5. **प्रश्न**: गुण सन्धिः का नियम बताइए।
**उत्तर**: अ/आ + इ/ई = ए, अ/आ + उ/ऊ = ओ
**विवरण**: यह ध्वनि परिवर्तन की एक विधि है जहाँ स्वर का रूप बदला जाता है।
---
### 🔴 Difficult (3)
6. **प्रश्न**: ‘कृ’ धातोः लोट् लकारे प्रथमपुरुष बहुवचन रूपम् किम्?
**उत्तर**: कुर्वन्तु
**विवरण**: यह आज्ञार्थक (imperative) वाक्य के लिए प्रयुक्त होता है – “Let them do”.
7. **प्रश्न**: लृट् लकारे ‘भव’ धातोः प्रथमपुरुष एकवचन रूपम् किम्?
**उत्तर**: भविष्यति
**विवरण**: लृट् लकार भविष्यत् काल को सूचित करता है।
8. **प्रश्न**: ‘आसीत्’ शब्दः कस्य लकारस्य रूपम् अस्ति?
**उत्तर**: लङ् लकार
**विवरण**: आसीत् = He was; यह भूतकाल (past tense) दर्शाता है।
---
### ⚫ Very Difficult (2)
9. **प्रश्न**: विधिलिङ् लकारे ‘दद्’ धातोः प्रथमपुरुष बहुवचन रूपम् किम्?
**उत्तर**: दद्युः
**विवरण**: यह संभावना या इच्छा को दर्शाने वाला क्रिया रूप है।
10. **प्रश्न**: ‘जानीम’ पदं लकार रूपेण विश्लेषणं कुर्वन्तु।
**उत्तर**: लट् लकार, उत्तमपुरुष, बहुवचन, जान् धातु
**विवरण**: जानानम → जानीमः = We know
---